"Na świecie i w Polsce prowadzone są liczne kampanie społeczne, których celem jest zwiększenie świadomości społecznej na temat depresji. Od 23 lutego 2001 roku jest obchodzony Ogólnopolski Dzień Walki z Depresją. Jego celem jest  upowszechnienie wiedzy na temat depresji, jej objawów i zachęcenie do podejmowania leczenia".

Zaburzenia depresyjne u dzieci i młodzieży

Gdy mówimy "mam depresję", zwykle chodzi nam o to, że jesteśmy po prostu smutni, przygnębieni, nic nam się nie chce. Natomiast z medycznego punktu widzenia jest to zespół objawów obejmujących sferę emocjonalną, zachowanie i funkcjonowanie poznawcze, pojawiają się również objawy somatyczne. Objawy depresyjne często towarzyszą innym zaburzeniom psychicznym - np. zaburzeniom lękowym (rozpoznaje się wtedy zaburzenia depresyjno-lękowe) lub są reakcją na przykre, traumatyczne wydarzenia (zaburzenia adaptacyjne o obrazie tzw. reakcji depresyjnej). Depresja jest zaburzeniem afektywnym, związanym z obniżeniem. Może wystąpić, jako problem przewlekły, gdzie objawy i siła ich występowania są stałe. Może też nawracać i przyjmować charakter łagodny, umiarkowany lub ciężki. U dzieci i młodzieży występuje zwykle depresja przewlekła lub nawracająca i najczęściej nie mija ona wraz z wiekiem. Według statystyk,  jeśli dziecko doświadczyło epizodu depresyjnego, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że wystąpi on kolejny raz. Szacuje się, że depresji doświadczy ponownie do 70 % dzieci jeszcze w tym samym okresie życia, podczas dorastania lub w dorosłości.  

        Objawy depresyjne obserwowane u dzieci i nastolatków ogólnie przypominają objawy występujące u dorosłych, choć jest wiele cech odmiennych. Depresja u dzieci, podobnie, jak u dorosłych wiąże się z długotrwałym obniżeniem nastroju. W przeciwieństwie do osób dorosłych u dzieci wzrasta drażliwość, mogą nasilić się zachowania agresywne, destrukcyjne, autodestrukcyjne (m.in. samookaleczanie) i buntownicze. Wymienione objawy nie są typowe dla depresji, w związku z tym zdarza się, że u dzieci cierpiących na depresję stwierdza się zaburzenia zachowania i/lub ADHD. Ponadto manifestacja objawów zależy od etapu rozwoju dziecka. Im młodsze dziecko, tym trudniej jest mu określić i opisać opiekunom swój stan emocjonalny. Kilkulatki zgłaszają zwykle niecharakterystyczne objawy - często po prostu mówią lub sygnalizują w inny sposób, że źle się czują. Czasem sygnalizują objawy bólowe. W tej grupie wiekowej duże znaczenie ma obserwacja zachowań i funkcjonowania dziecka. Należy zwrócić szczególną uwagę na występowanie następujących objawów:

-       smutek, przygnębienie, płaczliwość; u dzieci i nastolatków w odróżnieniu od dorosłych bardzo często dominuje drażliwość, dziecko łatwo wpada w złość lub rozpacz, może demonstrować wrogość wobec otoczenia - zachowuje się w sposób odpychający, zniechęcający do nawiązania kontaktu,

-       zobojętnienie, apatia, zmniejszenie, a nawet utrata zdolności do przeżywania radości; dziecko przestaje cieszyć się z rzeczy lub wydarzeń, które wcześniej sprawiały mu radość,

-       poczucie znudzenia, zniechęcenia; ograniczenie lub zaprzestanie aktywności, które wcześniej były dla dziecka ważne i przyjemne (np. zabawa, hobby, spotkania z rówieśnikami), a także niechęć do podejmowania codziennych obowiązków lub zupełne ich zaniechanie. Dziecko może np. odmówić porannego wstawania, chodzenia do szkoły, wychodzenia z domu, a w skrajnych przypadkach - ze swojego pokoju, zaniedbywać higienę osobistą, naukę i tym podobne,

-       wycofanie się z życia towarzyskiego, ograniczenie kontaktu z rówieśnikami,

-       nadmierna reakcja na uwagi, krytykę - dziecko reaguje rozpaczą lub dużą złością nawet gdy zwróci mu się uwagę w bardzo delikatny sposób i dotyczy ona błahej sprawy,

-       depresyjne myślenie ("wszystko jest bez sensu", "i tak nic mi się nie uda"), niska samoocena ("jestem beznadziejny, gorszy. nieatrakcyjny, głupi"); nieproporcjonalnie pesymistyczna ocena rzeczywistości, własnych możliwości, przyszłości,

-       poczucie bycia bezużytecznym, niepotrzebnym; nadmierne obwinianie się nawet za te wydarzenia i okoliczności, na które nie ma się wpływu (np. obwinianie się np. za konflikty w otoczeniu),

-       w cięższych przypadkach depresji mogą wystąpić objawy psychotyczne, charakteryzujące się nieprawidłowym, zniekształconym przeżywaniem rzeczywistości: omamy, najczęściej słuchowe, rzadziej wzrokowe i węchowe lub urojenia (fałszywe przekonania na temat samego siebie lub otoczenia).Treść tych objawów jest zgodna z depresyjnym nastrojem. Omamy przyjmują postać np.: głosu krytykującego postępowanie dziecka, przekonywującego o jego winie, bezużyteczności lub nawet nakazujące mu się okaleczyć lub zabić. Urojenia najczęściej dotyczą winy, grzeszności, oczekiwania na karę, poczucia nadciągającej zagłady, kataklizmu. Objawy psychotyczne w przebiegu depresji u młodszych dzieci są rzadkością, natomiast mogą występować u nastolatków,

-       zaburzeniom depresyjnym towarzyszy niemal nieustający niepokój i lęk. Przeważnie ma on stałe nasilenie i jest nieokreślony - trudno wskazać przyczynę lub obiekt takiego lęku ("sam nie wiem, czego się boję"),

-       podejmowanie impulsywnych, nieprzemyślanych działań u nastolatków ("i tak na niczym mi nie zależy"); picie alkoholu, stosowanie innych środków psychoaktywnych (narkotyki, dopalacze), często w celu złagodzenia lęku, napięcia, smutku,

-       działania autoagresywne, np.: samookaleczenia, rozmyślne zadawanie sobie bólu, (uszkadzanie ciała przez cięcie się ostrymi przedmiotami, rozdrapywanie ran),

-       myśli rezygnacyjne ("życie jest bez sensu", "po co ja żyję?") fantazje na temat śmierci ("co by było, gdybym umarł?", "innym byłoby lepiej, gdyby mnie nie było"),

-       myśli samobójcze (rozmyślanie, fantazjowanie na temat odebrania sobie życia), tendencje samobójcze (planowanie lub czynienie przygotowań do popełnienia samobójstwa), a w skrajnych przypadkach - próby samobójcze, czyli podejmowanie bezpośrednich działań mających na celu odebranie sobie życia

Inne, niecharakterystyczne dla depresji objawy i problemy, które mogą występować u dzieci i młodzieży, obejmują:

-       zaburzenia koncentracji i trudności z zapamiętywaniem - często skutkują problemami z nauką i pogorszeniem wyników w szkole, dziecko może opuszczać zajęcia lekcyjne,

-       pobudzenie psychoruchowe, często wynikające z przeżywanego lęku i napięcia - dziecko wierci się, nie może się skupić na konkretnej czynności, podejmuje bezwiednie bezcelowe działania, np. skubie ubranie, zamazuje długopisem kartkę, obgryza paznokcie,

-       podejmowanie niektórych aktywności w nadmiarze, np. gra na komputerze, korzystanie z internetu, oglądanie TV,

-       zwiększenie lub zmniejszenie apetytu, a w efekcie - zmiany masy ciała,

-       problemy ze snem: trudności z zasypianiem, wybudzanie się w nocy, budzenie się wcześnie rano, nadmierna senność (zaburzenia łaknienia i snu są jednak częstsze w przypadku zaburzeń depresyjnych u dorosłych),

W grupie dzieci i młodzieży depresja dość często przyjmuje nietypowy obraz. Na pierwszy plan wysuwają się wtedy:

-       uporczywe dolegliwości somatyczne, gdzie w badaniach diagnostycznych nie udaje się znaleźć organicznych przyczyn tych objawów, np.: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, bóle głowy, kołatania serca, duszność, częste zasłabnięcia lub omdlenia, moczenie nocne - taki obraz depresji częściej występuje u młodszych dzieci,

-       bunt wobec rodziców, szkoły, nieprzestrzeganie zasad, zachowania agresywne i autoagresywne - taki obraz depresji częściej spotyka się u nastolatków.

Jakie są przyczyny depresji u dzieci i młodzieży?

Przyczyn depresji może być wiele. Zazwyczaj wymienia się czynniki genetyczne, rodzinne, osobowe i stresowe. Według naukowców występowanie depresji u rodziców aż trzykrotnie zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia tego zaburzenia u ich dzieci. Jednak geny nie są jedyną przyczyną, która warunkuje pojawienie się depresji. Musi zaistnieć odpowiedni bodziec: środowisko w którym dziecko przebywa, stresory. Dopiero takie oddziaływanie może prowadzić do zaburzenia. Środowisko rodzinne ma istotne znaczenie w pojawieniu się depresji. Czynnikami sprzyjającymi są konflikty w rodzinie, śmierć bliskiej osoby, przemoc, zaniedbania czy uzależnienia rodziców. Bardzo istotna jest jakość więzi między rodzicami a dzieckiem. Brak wrażliwości pomiędzy bliskimi, niedostateczne wsparcie czy nieprawidłowe postawy rodzicielskie mogą sprzyjać zaburzeniu. Ważne jest odpowiednie podejście do dziecka, stwarzanie przestrzeni do spokojnej rozmowy, bez naciskania na szybkie odpowiedzi. Należy unikać komentarzy typu "weź się w garść". Zadbać o to, żeby dziecko poczuło się wysłuchane i zrozumiane.

Wśród czynników psychologicznych, z kolei wymienia się wysoki poziom lęku u dzieci oraz niską samoocenę. Dzieci, które są zbyt krytyczne wobec siebie, mają tendencje do perfekcjonizmu czy niskie umiejętności społeczne, są bardziej narażone na rozwój depresji.  Stres, jakiego doświadczyło dziecko również może prowadzić do depresji. Przyczyny napięcia mogą być różne, m.in. zawody miłosne, zerwane przyjaźnie, kłopoty ze zdrowiem, oraz problemy w szkole:  obsesje na punkcie sukcesów w nauce, lęk przed porażką, odrzuceniem przez grupę, obciążenia dodatkowymi zajęciami. Przyczyną stanów depresyjnych u dzieci może być także brak słońca, czego przykładem jest duży odsetek dzieci cierpiących na depresję w krajach skandynawskich. Bywa również tak, że stany depresyjne uwarunkowane są biologicznie, chodzi tu głównie o biochemię naszego mózgu.

Kiedy i gdzie szukać pomocy?

Nie ma określonego schematu działania. Najważniejsza jest stała obserwacja zachowania, np. dziecko kiedyś lubiło towarzystwo kolegów, wspólne gry, teraz nie lubi wychodzić z domu. Z jakiego powodu tak się stało? Rodzice powinni reagować zarówno na informacje pochodzące od samego dziecka, ale także na różne inne niepokojące sygnały, jak np. zmiana dotychczasowego zachowania w relacjach z rówieśnikami, rezygnacja z aktywności, którą dziecko dotychczas lubiło. Ważne mogą okazać się również osoby z bliskiego otoczenia dziecka, które zaobserwowały określoną zmianę. Smutek, lęk, rozdrażnienie są naturalnymi emocjami, które pojawiają się w trudnych dla nas sytuacjach i po ustąpieniu niekorzystnych okoliczności nastrój powinien wrócić do normy. Dlatego nie rozpoznaje się depresji u dziecka, które przez kilka dni ma gorszy humor z powodu kłótni z rówieśnikami czy złej oceny w szkole. Jeśli jednak objawy depresyjne mają tak duże nasilenie, że utrudniają dziecku codzienne funkcjonowanie w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej oraz gdy utrzymują się dłużej niż 2 tygodnie, należy zgłosić się po fachową pomoc - najlepiej do lekarza wyspecjalizowanego w psychiatrii dzieci i młodzieży, ewentualnie do psychologa lub lekarza pediatry, którzy w razie potrzeby przekierują dziecko na konsultację psychiatryczną. Wczesna interwencja może skutecznie przeciwdziałać pogłębieniu się problemu.

Leczenie depresji.

W zależności od stanu dziecka leczenie obejmuje psychoterapię lub psychoterapię i farmakoterapię. W pierwszej kolejności specjalista przeprowadza wywiad z dzieckiem i jego rodziną.  Wykonuje testy i ustala czynniki, jakie mogły wpłynąć na rozwój zaburzenia oraz ewentualne współistniejące zaburzenia i odpowiednio prowadzi terapię, która może być w formie indywidualnej, grupowej lub rodzinnej.  Celem terapii jest m.in.:wspieranie wewnętrznego systemu kontroli, poprawa relacji w rodzinie, łagodzenie objawów zaburzenia, nauka metod radzenia sobie ze stresem, budowanie pozytywnego obrazu samego siebie, poprawa relacji z rówieśnikami. W leczeniu depresji wskazana jest również psychoedukacja, czyli przekazanie dziecku i jego rodzinie informacji o możliwych przyczynach zaburzenia, jego objawach i sposobach leczenia. W psychoterapii depresji u dzieci i młodzieży najczęściej stosuje się terapię rodzinną, gdyż w terapii dziecka kluczowe jest zaangażowanie rodziców oraz uniknięcie  wzmacniania objawów przez środowisko rodzinne. Terapia grupowa zalecana jest z wtedy, gdy występuje problem w relacjach z rówieśnikami, tendencja do wycofywania się. Zwykle w leczeniu depresji stosuje się terapię poznawczo-behawioralną, która opiera się na założeniu, że nasze emocje i zachowania są w znacznym stopniu wynikiem myślenia. Jego zmiana z kolei może poprawić komfort psychiczny i poprawić funkcjonowanie.

Depresja jest zaburzeniem, które nawet w przypadku ustąpienia objawów, może powrócić. Konieczne jest więc, aby dziecko było pod opieką psychologa. Rokowania w przypadku zaburzeń depresyjnych zależą od wielu czynników. Przede wszystkim od etapu rozwojowego, czasu trwania i nasilenia objawów zaburzenia. Jeśli objawy depresji wystąpią w dzieciństwie lub w wieku dorastania, istnieje prawdopodobieństwo, że pojawią się one również w okresie dorosłości. Jeśli jednak depresja miała charakter jedynie sytuacyjny, prawdopodobieństwo późniejszych nawrotów jest mniejsze.

Czynniki chroniące przed depresją:

W obliczu depresji nie jesteśmy zupełnie bezbronni. Istnieją czynniki, które potrafią nas efektywnie chronić, są to m.in.:

-       czynniki biologiczne, takie jak dobry stan zdrowia, regularne ćwiczenia fizyczne,

-       czynniki psychologiczne - wysoki poziom inteligencji, temperament, wysokie poczucie własnej wartości, wysoka ocena własnej skuteczności, optymistyczny styl postrzegania rzeczywistości,

-       rodzina i najbliżsi, związki oparte na poczuciu bezpieczeństwa, dobra komunikacja, zadowolenie z własnej rodziny, elastyczna organizacja rodziny, niski poziom stresu w rodzinie, dobre warunki społeczno-ekonomiczne.

Podsumowując -

RODZICU PAMIĘTAJ:

1. Rozmawiaj z dzieckiem o problemach, o tym, co dzieje się w domu, w szkole i poza szkołą.
2. Staraj się aktywnie słuchać dziecka i szanować jego zdanie.
3. Unikaj stresu w rodzinie.
4. Staraj się efektywnie komunikować.
5. Jeśli coś cię niepokoi w zachowaniu dziecka , rozmawiaj z zaufanymi osobami, które je znają.
6. Zwróć szczególną uwagę na dobre samopoczucie twojego dziecka podczas zmian życiowych, takich jak rozpoczęcie nowej szkoły lub okres dojrzewania.
7. Chroń dziecko przed przemocą.
8. Zachęcaj dziecko do odpowiedniej ilości snu. Prawidłowego i  regularnego odżywiania się, aktywności fizycznej i robienia rzeczy, które lubi.
9. Znajdź czas, aby spędzić go z dzieckiem.
10. Jeśli twoje dziecko ma myśli o wyrządzeniu sobie krzywdy lub już to zrobiło. Szukaj natychmiast pomocy u specjalisty. 

Na podstawie dostępnych źródeł opracowała

Psycholog Grażyna Osińska